راه کمال در سخن خواجوی کرمانی

درک و استخراج معانی و مفاهیم بلند از سخن عارفان سخنور کار ساده ای نیست. زیرا اگر به مثل معنی نهفته در سخن همچون بوی یوسف در پیرهن است و به قول حکیم سنایی: گرچه نقش سخن نه از سخن است بوی یوسف درون پیرهن است برای کشف مفاهیم نهفته در سخن هر سخنوری، و یا به عبارت دیگر برای روشن کردن و تقریر اندیشه های بلند صاحبان علم و معرفت که اغلب سخن در پرده گفته و دُرِّ معنی را یا به زبان شعر و رمز سفته و یا مختصری را از مطولات اندیشه در ورقی چند آورده اند، چه راهی را باید در پیش گرفت؟ راهگشایی این مشکل را از زبان حافظ، لسان الغیب می شنویم که می گوید: تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروش آشنایی با این پره های مزمور راهی دارد که پس دقیق و صعب الوصول است. دقت راه در این است که هر یک از این بزرگان معرفت با استعداد موهبتی خداوند و طی مراحل و منازل با دستگیری راه شناسان و پیران که به بلندای تاریخ راهشان ممتد است، به ذُروۀ کمال و یا قله ای از قلّل معرفت دست یافته اند، که نوراهان خام را مجال سیر درین وادی ها مشکل است. و صعب الوصول بودن راه علاوه بر اینکه اینگونه راهیان به بال عشق در طلب اند و با خون دلی جرعه آشام جام معرفت شده اند؛ بُعد زمانی نیز خود بر مشکل بودن مسأله می افزاید. پژوهندۀ این دوران حقایق امر را باید از پس پرده های زمان بنگرد و مطلب را با زمان و اندیشه های خود نباید بسنجد، که در اینصورت حاصلی که از تفکرات خود می یگرد در حقیقت صورت مسخ شدۀ حقیقت است نه عین آن. اصولاً در میدان معرفت تک سواران اندیشه گونه گونه اند. عده ای در محض معرفت حق و تربیت سالکان راه حقیقت ره سپرده و به وادی ایمن رسیده اند و گروهی با ذوق و استعداد خدادادی در بیان حال و وجد آنان و تصویر لذّات معنوی، زبان به رمز گشوده اند و گاهی هر دو سعادت در وجودی جمع است.